«Δεν υπάρχει κακιά στιγμή» – Ο κύκλος της βίας πριν τις γυναικοκτονίες στην Ελλάδα

Η Καρολάιν, η Γαρυφαλλιά και η Δώρα, όπως και τα υπόλοιπα θύματα πριν απ΄αυτές έπεσαν νεκρές, χτυπημένες από το χέρι των συντρόφων τους όχι σε μια «κακιά στιγμή», αλλά σε μια πράξη κλιμάκωσης της υποτίμησης, της λεκτικής και ψυχολογικής βίας που βίωναν καιρό πριν.

Οι γυναικοκτονίες είναι φέτος περισσότερες από κάθε άλλη χρονιά. Τα θύματα ήταν γυναίκες κάθε ηλικίας, διαφορετικών υπηκοοτήτων που σκοτώθηκαν εν ψυχρώ σε δρόμο μέρα μεσημέρι ή η σορός τους ανακαλυφθηκε τσιμεντωμένη μήνες μετά τη δολοφονία τους.

«Δεν υπάρχει κακιά στιγμή»

Αντίστοιχα δεν υπάρχει και συγκεκριμένο προφίλ για τα θύματα της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας. Οπως καταδείχθηκε και στην έρευνα που έκανε το Κέντρο Μελετών Ασφαλείας του υπουργείου Προστασίας του Πολίτη στο διάστημα της πρώτης καραντίνας υπό την επίβλεψη της καθηγήτριας εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, Βασιλικής Αρτινοπούλου, τρεις στις δέκα γυναίκες απάντησαν ότι είχαν υποστεί βία το προηγούμενο διάστημα.

Μιλώντας στο ethnos.gr η καθηγήτρια επισημαίνει ότι η ενδοοικογενειακή βία διαπερνά τις κοινωνικές τάξεις τονίζοντας ότι τα θύματα πρέπει να ενθαρρυνθούν με κάθε μέσο να μιλήσουν: «Οι ειδικοί γνωρίζουν ότι το ‘τραύμα της θυματοποίησης΄ μπορεί να έχει πολλαπλές συνέπειες βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Κατά τη γνώμη μου, αυτό που πρέπει να ενισχυθεί στην ελληνική κοινωνία είναι ο σεβασμός των δικαιωμάτων των θυμάτων, με άλλα λόγια ο σεβασμός στη φωνή του θύματος και η αντίστοιχη προστασία των δικαιωμάτων του εντός και εκτός του ποινικού συστήματος. Τα θύματα θα πρέπει να ενθαρρύνονται να καταγγέλουν τη θυματοποίηση τους έγκαιρα, να αποδράσουν από τις σχέσεις κακοποίησης και να τύχουν φυσικά σεβασμού και ορθής αντιμετώπισης από τους αρμόδιους φορείς» υπογραμμίζει η κυρία Αρτινοπούλου.

Υπενθυμίζει μάλιστα ότι η Ελλάδα έχει ισχυρό νομοθετικό οπλοστάσιο και ήταν από τις πρώτες χώρες που είχαν ποινικοποιήσει την ενδοοικογενειακή βία με το Ν.3500/2006, στον οποίο περιλαμβάνεται ένας ευρύτατος ορισμός της οικογένειας, καθώς και όλες οι μορφές ενδοοικογενειακής βίας (λεκτική, ψυχολογική, σωματική και σεξουαλική).

Οσο ξεχωριστή και αν είναι κάθε περίπτωση κακοποίησης, αυτό που ενοποιεί όλους τους δράστες, σύμφωνα με την κυρία Κεφαλληνού, είναι ότι «αντιμετωπίζουν τις γυναίκες ως διοκτησια τους, ως κτήματά τους, τις θεωρούν κατώτερες. Θεωρούν ότι η ψυχολογική ή η σωματική βία είναι μέσο σωφρονισμού των γυναικών. Δεν αποδέχονται τα όχι τους».

Η κατάσταση στην Ελλάδα

Σύμφωνα με την 1η Ετήσια εκθεση για τη Βία κατά των Γυναικών, της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, από τον Νοέμβριο του 2019 έως τον Οκτώβριο του 2020, 4.872 επιζώσες κατέφυγαν σε Συμβουλευτικά Κέντρα για ψυχοκοινωνική υποστήριξη και νομική συμβουλευτική, 536 φιλοξενήθηκαν σε ξενώνες, 8.609 γυναίκες κάλεσαν την Γραμμή SOS 15900 για ενημέρωση και πληροφόρηση.

Μόνο στο τρίμηνο Μαίου – Ιουλίου 2021, βάσει των καταγραφων του Δικτύου Υποστηρικτικών Δομών και της Γραμμής Υποστήριξης SOS 15900, υποστήριξη και βοήθεια ζήτησαν 1.398 γυναίκες, ενώ στους Ξενώνες του Δικτύου φιλοξενούνταν 232 άτομα εκ των οποίων 109 γυναίκες και 123 παιδιά, καλύπτοντας περίπου το 58% της συνολικής δυναμικότητάς τους. Από τις καταγραφές προέκυψε ότι:

• Το επικρατέστερο είδος έμφυλης βίας ήταν η ενδοοικογενειακή βία με 78% από το σύνολο των καταγεγραμμένων μορφών βίας κατά των γυναικών.
• Η σχέση επιζήσασας – δράστη είναι κυρίως συζυγική κατά 56%, συντροφική σε ποσοστό 13%, ενώ το 8% αφορά άλλο μέλος της οικογένειας.
• Το 45% των γυναικών είναι έγγαμες, το 18% εκ τους συνόλου δηλώνει ανύπαντρη, με σχεδόν ίδιο ποσοστό 11% να βρίσκονται σε διάσταση ή να είναι διαζευγμένες, ενώ το 3% σε κατάσταση συμβίωσης.
• Το 71% δήλωσε ότι έχει τέκνο/τέκνα ενώ το 29% ότι δεν έχει.
• Το μεγαλύτερο ποσοστό (28%) αφορά γυναίκες ηλικίας μεταξύ 36 – 45, ακολουθούν σε ποσοστό 22% οι ηλικιακές ομάδες μεταξύ 46 – 55 χρονών και το 18% αφορά ηλικίες 26 – 35 χρονών, ενώ σε ποσοστό 8% είναι νεαρά κορίτσια έως 25 ετών, με ίδιο ποσοστό 6% αφορά τις γυναίκες 56-60 ετών καθώς και γυναίκες άνω των 60 ετών. Τέλος το 11% από τα σύνολα των γυναικών δεν αποκάλυψε τα στοιχεία που αφορούν την ηλικία τους.
• Οι περισσότερες (23%) έχουν ολοκληρωσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, το 16%την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, το 14% εκ του συνόλου την μεταλυκειακή εκπαίδευση, με ίδιο ποσοστό 8% την υποχρεωτική εκπαίδευση και το δημοτικό, ακολουθούν με 6% οι εξυπηρετούμενες που έχουν ολοκληρώσει την τεχνολογική εκπαίδευση, ενώ το 3% έχει ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές, ενώ το 21% δεν αποκάλυψε τα στοιχεία αυτά.
• Από τις γυναίκες που ζήτησαν βοήθεια την ίδια χρονική περίοδο, το 43% είναι εργαζόμενες και το 36% ανενεργές, το 5% συνταξιούχες και το 12% δεν αποκάλυψε αυτά τα στοιχεία.
• Σε ποσοστό 76% ανέφεραν ότι έχουν Ελληνική υπηκοότητα, το 12% είναι γυναίκες πρόσφυγες και μετανάστριες οι οποίες ζουν στην Ελλάδα ενώ το 12% εκ του συνόλου δεν αποκάλυψε τα στοιχεία αυτά.

Με 5.413 περιστατικά ασχολήθηκαν το 2020 και τα αρμόδια τμήματα ενδοοικογενειακής βίας της Αστυνομίας, όπως προκύπτει από την πρώτη έκθεση που είδε το φως της δημοσιότητας αποτελώντας επίσημη καταγραφή. Ιούλιος, Αύγουστος και Σεπτέμβριος ήταν οι μήνες κατά τους οποίους έγιναν οι περισσότερες καταγγελίες, η πλειονότητα των οποίων υποβλήθηκε, όπως ήταν αναμενόμενο, στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη.

Ο κύκλος της βίας έχει στάδια

Πίσω από τα εγκλήματα αυτά, υπάρχουν χιλιάδες άλλες μορφές αθέατης βίας που συμβαίνουν καθημερινά μόλις γυρίσει το κλειδί στην πόρτα.

Χιλιάδες γυναίκες καταφεύγουν κάθε χρόνο στις υφιστάμενες δομές βοήθειας, ενώ είναι βέβαιο ότι υπάρχουν άλλες τόσες που δεν έχουν μπορέσει ακόμα να ξεφύγουν από τους κακοποιητές τους.

Οι γυναίκες – θύματα της «αθέατης» βίας, η οποία στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων ασκείται εντός της οικογένειας, από τον πρώην ή νυν σύντροφο είναι πολλαπλάσιες.

Η ενδοοικογενειακή βία την περίοδο των περιοριστικών μέτρων χαρακτηρίστηκε από τους ειδικούς επιστήμονες ως η «πανδημία μέσα στην πανδημία» καθώς θύτης και θύμα ήταν υποχρεωμένοι να βρίσκονται στον ίδιο χώρο κάθε μέρα χωρίς διαλείμματα με την πρόσβαση στις υπηρεσίες βοήθειας να είναι σχεδόν αδύνατη.

Ωστόσο η άρση των περιοριστικών μέτρων φαίνεται ότι αποκάλυψε μία άλλη διάσταση του προβλήματος. Ο απόλυτος έλεγχος που είχαν αποκτήσει οι κακοποιητές στα θύματά τους, αισθάνθηκαν ότι χάθηκε με την επάνοδο της κοινωνίας στους κανονικούς της ρυθμούς.

«Πιθανότατα υπάρχει συσχετισμός από την άποψη ότι στην περίοδο της καραντίνας είχαμε μία ένταση της βίας, αλλά και του ελέγχου που ασκεί ο κακοποιητής στο θύμα. Με την άρση των περιοριστικών μέτρων και με το δεδομένο ότι αυτές οι γυναίκες μπορεί να αναζήτησαν βοήθεια για να ξεφύγουν από την κακοποιητική σχέση, γεγονός κομβικό, ο κακοποιητής νοιώθει ότι χάνει τον έλεγχο» σημειώνει η κυρία Κεφαλληνού.

Το πρώτο περιστατικό σωματικής βίας είναι αυτό που μπορεί να χτυπήσει ένα καμπανάκι στο θύμα για να φύγει. Οπως σημειώνει η συνεργάτις της Διοτίμα, η σωματική βία ποτέ δεν έρχεται μόνη της. Προηγείται η ψυχολογική, η συναισθηματική, η λεκτική: «Αν και κάθε περίπτση ειναι εξατομικευμένη, στον κύκλο της βίας είναι βέβαιο ότι στην αρχή θα έχουμε άλλες μορφές, δηλαδή υποτίμηση, εξύβριση, πολύ έντονο έλεγχο στη ζωή του θύματος, ζήλεια, ξεσπάσματα θυμού και ακολουθεί η σωματική βία. Είναι το δεύτερο στάδιο του κύκλου της βίας. Εκεί, στα πρώτα περιστατικά σωματικής βίας, πολλές γυναίκες φεύγουν».

Αν δεν φύγουν, πιθανότατα θα βιώσουν αυτό που ονομάζεται «μήνας του μέλιτος», το διάστημα που όπως εξηγεί η ίδια, ο κακοποιητής παρουσιάζεται ως άγγελος, κάνει δώρα, κανονίζει ταξίδια και δεσμεύεται ότι το περιστατικό δε θα επαναληφθεί. «Εάν η γυναίκα έχει εγκλωβιστεί στη θυματοποίηση, αυτό καμιά φορά αλλάζει μόνο με κάποιο ακραίο περιστατικό που μπορεί να είναι αυτό που θα την οδηγήσει να φύγει».

Συχνά πιέζουν τα ίδια τα παιδιά

Η εμπειρία από τα περιστατικά που φτάνουν στις δομές βοήθειας δείχνει πως πολλές φορές αυτό ξεκινά από τα ίδια τα παιδιά της οικογένειας που βλέπουν – αν δεν υφίστανται και τα ίδια – τη βία: «Βλέπουμε παιδιά που μόλις μεγαλώσουν λίγο πιέζουν τη μητερα τους να φυγει. Μας τηλεφωνούν παιδιά και μας ρωτάνε πως μπορούν να κάνουν τη μητέρα τους να φύγει, πως να την πληροφορήσουν για τις εναλλακτικές» λέει η κυρία Κεφαλληνού, η οποία προσθέτει πως είναι ιδιαίτερο ελπιδοφόρο πως οι νεοτερες γενικές είναι πιο «υποψιασμένες», πιο ενημερωμένες και όπως προκύπτει, λιγότερο ανεκτικές σε τέτοιες συμπεριφορές.

Η γυναικοκτονία πρέπει να αναγνωριστεί νομικά

«Το νομκό πλαίσιο δεν χωλαίνει σοβαρά με εξαίρεση το ζήτημα της νομικής αναγνώρισης των γυναικοκτονιών. Εμείς επιμένουμε και θα επιμένουμε ότι η γυναικοκτονία θα πρέπει να αναγνωριστεί νομικά και να αποτελεί επιβαρυντική περίσταση για το δράστη» λέει η κυρία Κεφαλληνού.

Με την άποψη αυτή συμφωνεί και η Σουζάνα Παύλου, διευθύντρια του Μεσογειακού Ινστιτούτου Ερευνών Κοινωνικού Φύλου στην Κύπρο, ερευνήτρια για θέματα ισότητας και βίας κατά των γυναικών και μέλος διεθνών οργανώσεων και πρωτοβουλιών.

«Είναι θετικό ότι στην Ελλάδα έχει τουλάχιστον υιοθετηθεί ο όρος στο δημόσιο διάλογο. Και για εμάς αποτελεί πάγιο αίτημα η νομική αναγνώριση της γυναικοκτονίας και η πρόεδρος της Βουλής, Αννίτα Δημητρίου προσπαθεί να προωθήσει το θέμα ταυτόχρονα με την ανάγκη για συλλογή δεδομένων. Μέχρι τώρα όταν ζητάμε στοιχεία από την αστυνομία μας στέλνουν όλον τον κατάλογο με τις ανθρωποκτονίες» λέει.

Οπως εξηγεί η ίδια, η οποία αυτήν την περίοδο συνεκπροσωπεί την Κύπρο στο ευρωπαικό πρόγραμμα FEM-UnitED για τις γυναικοκτονίες, στο οποίο συμμετέχουν επίσης η Γερμανία, η Μάλτα, η Πορτογαλία και η Ισπανία, έξαρση των γυναικοκτονιών παρουσιάζεται και στην Κύπρο. Σύμφωνα με τα στοιχεία από το 2010 έως το 2016 28 γυναίκες δολοφονήθηκαν από νυν ή πρώην σύντροφο ή σύζυγο, ενώ την περίοδο 2019 – 2020 ο αριθμός των θυμάτων γυναικοκτονιών φτάνει τα 13 (μεταξύ των οποίων και δύο μικρά κορίτσια).

Κενά και ανεπάρκειες στο σύστημα

Οσοι, πάντως, ασχολούνται στενά με το ζήτημα της έμφυλης βίας κάνουν λόγο για σημαντικά κενά και ανεπάρκειες στο σύστημα, οι οποίες φάνηκαν τόσο στην περίπτωση της γυναικοκτονίας στην Δάφνη όπου είχε προυπάρξει καταγγελία γειτόνισσας με περιπολικό να φτάνει έξω από το σπίτι και να αποχωρεί χωρίς να διερευνήσει το περιστατικό όσο και στην περίπτωση της Ρόδου, όπου βάσει των καταγγελιών, ο δράστης είχε κακοποιήσει συστηματικά άλλες δύο γυναίκες.

«Νομίζω πως δεν πρόκειται για υποτίμηση των περιστατικών από την Αστυνομία. Διαφαίνεται όμως μια ανεπάρκεια στη διαχείριση αυτών των περιστατικών που δείχνει πως σίγουρα χρειάζεται ενίσχυση των τμημάτων εξάλειψης της ενδοοικογενειακής βίας της ΕΛΑΣ, σίγουρα χρειάζεται να γίνουν γενναία βήματα στην εκπαίδευση ώστε να μπουν τα ζητήματα που αφορούν το φύλο να στην εκπαίδευση. Υπάρχει ένα ολοκληρο πλαίσιο που δείχνει να μην ανταποκρίνεται στις ανάγκες προστασίας των γυναικών. Ακόμα και οι υφιστάμενοι ξενώνες δεν επαρκούν. Εχουμε το μίνιμουμ των προβλέψεων από τις οδηγίες της ΕΕ για τις υποδομές» εξηγεί η κυρία Κεφαλληνού.

Και συνεχίζει: «Ξέρετε τι θα πάρει από την Πολιτεία η κοπέλα που ήταν θύμα trafficking στην Ηλιούπολη; Μια 3μηνη ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Αυτό τι θα μπορούσε να κάνει σε μία τέτοια περίπτωση; Αυτή η γυναίκα χρειάζεται χρόνια ψυχοκοινωνική υποστήριξη, σίγουρα δωρεαν νομική υποστήριξη από εξειδικευμένους δικηγόρους και όχι αυτούς της δωρεαν νομικής βοήθειας, χρειάζεται υλική στήριξη μέχρι να σταθεί στα πόδια της».

Για το παράδειγμα της Ισπανίας, η οποία αυτή τη στιγμή έχει ένα από τα πιο αυστηρά νομοθετικά πλαίσια με ειδικό δικαστήριο για τα εγκλήματα έμφυλης βίας, εξειδικευμένες υπηρεσίες, συστηματική κατάρτιση και επιμόρφωση των αρχών και των επαγγελματιών πρώτης γραμμής καθώς επίσης και ισχυρό συστημα στήριξης και προστασίας των θυμάτων, μιλά η κυρία Παύλου, σημειώνοντας ότι το πρώτο που θα πρέπει να υπάρξει είναι η πολιτική βούληση για να μεταφερθούν και σε άλλες χωρες αυτές οι πρακτικές δεδομένου ότι συνεπάγονται και κάποιο κόστος.

Αναφερόμενη στην επιμόρφωση των αρμόδιων αρχών, επισημαίνει επίσης ότι η γυναικοκτονία της Ρόδου «καταδεικνύει την ανάγκη αρχές όπως η αστυνομία να μπορούν να αναγνωρίζουν και να εκτιμούν την επικινδυνότητα κάθε υπόθεσης που φτάνει στα χέρια τους. Οι καταγγελίες ότι ο δράστης είχε κακοποιητική συμπεριφορά και στο παρελθόν, η οποία είχε καταγγελθεί στις αρχές δειχνουν ότι το θύμα δεν προστατεύτηκε» τονίζει.