Σταύρος Φωτάκης: «Ανάδειξη πολιτισμικής κληρονομιάς»

Φωτάκης Σταύρος 06/03/2024 08:20

*του Σταύρου Φωτάκη.

Από το περιεχόμενο των εκδοθέντων βιβλίων μου, όσο και από την πολύχρονη αρθρογραφία μου αναδεικνύονται πληθώρα πληροφοριών και στοιχείων, που έχουνε σχέση με το χωριό μου τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου.

Επέλεξα λίγα απ’ αυτά να τα επαναφέρω στη μνήμη, πολύ συνοπτικά, με την ελπίδα και την κραυγή αγωνίας μου να φτάσουνε στα αυτιά όλων των αρμοδίων υπηρεσιών και ιδιαίτερα των Τοπικών, Δημοτικών και των Περιφερειακών Αρχών, για την προώθηση και αξιοποίησή τους. Ελπίζω πως και οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι του Χωριού μας, με την ευαισθησία και τη δραστηριότητα που τους διακρίνει θα δείξουνε το απαιτούμενο ενδιαφέρον.

Δεν είναι δυνατόν κάποιοι φορείς να τα αγνοούνε ή και να τα υποβαθμίζουνε. Λυπούμαι βέβαια που δυστυχώς κάποιοι, ευτυχώς ελάχιστοι, για τους δικούς τους λόγους αντί να τα υποστηρίζουνε δείχνουνε να αμφισβητούνε αυταπόδεικτα σημαντικά στοιχεία του χωριού μας. Και βέβαια δεν είναι μόνο αυτά η πολιτισμική μας κληρονομιά.

Είναι και ιστορικά πρόσωπα, είναι λαογραφικά στοιχεία των προγόνων μας και άλλα που έχομε ηθική υποχρέωση να τα αναδεικνύομε και να τα τιμούμε. Παραθέτω λοιπόν τέσσερα θέματα τα σημαντικότερα κατά την άποψή μου.

1.Αρχαιολογικός χώρος «Καρτσάλη»

Βορειοδυτικά του οικισμού και σε απόσταση 1.000 περίπου μέτρων υπάρχει η τοποθεσία «Καρτσάλη». Στη θέση αυτή διαπιστώθηκαν κατά το παρελθόν λείψανα Μινωικού Μεγάρου της Μεσομινωικής Εποχής. Δρόμος, ο οποίος ξεκινούσε από το ανάκτορο της Φαιστού, περνούσε από το Μινωικό Μέγαρο Αποδούλου και στη συνέχεια έφθανε στο Μινωικό Μέγαρο Αγίου Ιωάννη, προχωρούσε στο Μινωικό Μέγαρο Μοναστηρακίου και κατευθύνετο προς το Ρέθυμνο.

Στοιχεία που μου παραδοθήκανε πριν από πολλά χρόνια, από την Αρχαιολόγο κ. Αναστασία Τζιγκουνάκη, νυν Προϊσταμένη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Ρεθύμνου και αφορούνε τον αναξιοποίητο μέχρι σήμερα Αρχαιολογικό χώρο στη θέση Καρτσάλη καταχωρούνται κατά λέξη :

«Το 1993, μετά από υπόδειξη χώρου από κάτοικο του Αγίου Ιωάννη Αμαρίου, ξεκίνησαν από την Ελληνο-Ιταλική Αποστολή υπό την διεύθυνση του Διευθυντή Αρχαιοτήτων κ. Γιάννη Τζεδάκι και του καθ. Πανεπιστημίου Νάπολης Louis Godart, δοκιμαστικές τομές στη θέση «Καρτσάλης», ιδιοκτησίας οικογένειας Καπαρού, δεδομένου ότι στο παρελθόν είχαν περισυλλεχτεί από την περιοχή χέρι ειδωλίου και τμήματα από σφραγιδόλιθους, ενώ αναφέρεται ότι πριν τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο είχε βρεθεί κεφάλι ειδωλίου, το οποίο βρίσκεται στη Συλλογή Γιαμαλάκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Ήδη από την επιφάνεια διακρίνονταν λιθοσειρές από τοίχους, επί των οποίων είχαν τοποθετηθεί νεότερες ξερολιθιές.

Η θέση βρίσκεται πάνω σε λόφο, σε στροφή του δρόμου που οδηγεί από τον Άγιο Ιωάννη στο Άνω Μέρος, πάνω από τον ναΐσκο της Αγίας Σοφίας. Το ύψωμα βρίσκεται σε εποπτική θέση με οπτική επαφή με τα φαράγγια «Στόμιο ή Φουντάνα» στα βόρεια και «Κάτω Φαράγγι» τα οποία διασχίζει ο ποταμός Πλατύς, ο οποίος εκβάλει στην Αγία Γαλήνη.

Κατά το 1993 έγιναν 3 δοκιμαστικές τομές, το 1994 μία τομή, ενώ το 1996 έγινε ακόμη μία δοκιμαστική τομή.

…………………………………………….

Τα ευρήματα χρονολογούνται στην Μινωική εποχή, ενώ η κεραμεική των ανωτέρων στρωμάτων της τομής 3 είναι πολύ υστερώτερη, προερχόμενη από επαναχρησιμοποίηση του χώρου, πιθανά κατά την ελληνιστική περίοδο.

………………………………..

2.Η μάχη στον Άγιο Ιωάννη (Χλιαρό) Αμαρίου,18 με 20 Ιουνίου του 1821

Μια άγνωστη σελίδα της ιστορίας του Άϊ Γιάννη Αμαρίου, έρχεται να προστεθεί στα γεγονότα του παρελθόντος, μετά από διακόσα χρόνια.

Πιο συγκεκριμένα, ο Γιάννης Γρυντάκης, φιλόλογος ιστορικός, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων σε συνέντευξή του αναφέρει : «….. . Τα πολεμικά γεγονότα της Κρήτης ξεκινάνε στις 14 Ιουνίου, που ένας Τούρκος Γενίτσαρος, γνωστός για τις θηριωδίες του, ο Ταμπουρατζής, βγήκε από την πόλη των Χανίων, για να καταστρέψει τα γειτονικά χωριά. Στο Λούλο τον περίμεναν μερικοί Σφακιανοί και έχομε την περίφημη μάχη στο Λούλο, στην οποία επικράτησαν οι Σφακιανοί και σκότωσαν δεκαοκτώ από τους άνδρες του Ταμπουρατζή. Αυτή είναι η πρώτη μάχη του αγώνα στην Κρήτη……… Η πρώτη μεγάλη μάχη στο Ρέθυμνο δόθηκε δυο μέρες μετά το Λούλο, δηλαδή στις 16 Ιουνίου στο Ζουρίδι, ένα χωριό του Ρεθύμνου. ……. Μεγάλες όμως μάχες στο Ρέθυμνο γίνονται αμέσως μετά, εις την περιοχή της Αμπαδιάς…….., θα τους χτυπήσουν στο χωριό Άγιος Ιωάννης. Αυτή η φθορά των Τούρκων είναι από τις μεγαλύτερες. …….Είναι το Βαλτέτσι της Κρήτης, αυτή η μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι. Οι Αμπαδιώτες το έβαλαν στα πόδια και κλείστηκαν στο κεφαλοχώρι τους θα ’λεγα, στο Βαθειακό. ……..Πάντως το Βαθειακό ήταν ας πούμε, το κεντρικό τους χωριό. …….στο τέλος το έβαλαν στα πόδια και έτσι μπορούμε να πούμε ότι, είχαμε θρίαμβο από τον Ιούνιο κιόλας εις το Νομό Ρεθύμνης……»

Εκτίμησή μου λοιπόν είναι ότι, έγινε αυτή η μεγάλη φοβερή μάχη στον Άγιο Ιωάννη στο Αμάρι, δεδομένου ότι, ο οικισμός βρίσκεται περίπου στο κέντρο της Αμπαδιάς, στην περιοχή δηλαδή και έδρα των Τούρκων Γενιτσάρων Αμπαδιωτών.

Ο καθηγητής, ιστορικός, ερευνητής Κωστής Ηλ. Παπαδάκης σε σχετική δημοσιευμένη ομιλία του αναφέρει : …. «Ο Παπαδοπετράκης σημειώνει, περαιτέρω, ότι καθ’ ομολογίαν τού Δελή Μουσταφά- όταν συνελήφθη αιχμάλωτος κατά τη μάχη που ακολούθησε στο Βαθιακό Αμαρίου (28 Ιουνίου)- στη μάχη του Αϊ- Γιάννη Καμένου φονεύθηκαν τριακόσιοι Τούρκοι, αριθμός υπερβολικός, που, ίσως- όπως ομολογεί, και πάλι, ο ίδιος- ο αριθμός αυτός να αναφέρεται στους νεκρούς όλων των μαχών που έγιναν στο Ζουρίδι, τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου και στο Βαθιακό. Από τους Έλληνες σκοτώθηκαν επτά και πολύ περισσότεροι ήταν αυτοί που τραυματίστηκαν. …….». Είναι επομένως σαφές ότι, έγινε αυτή η μάχη και στον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου, μεταξύ 18 και 20 Ιουνίου του 1821..

Πολλές είναι εξάλλου και οι διηγήσεις των παλιότερων κατοίκων του χωριού, για διάφορα περιστατικά, οι οποίες έχουνε παραμείνει ζωντανές, που καταδεικνύουνε και τη δύναμη του Αγίου Ιωάννου και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Σε ένα περιστατικό, που καταγράφεται και στο ΚΡΗΤΗ. Το αφιέρωμα, Νομός Ρεθύμνης. Τοπικές ιστορίες σελίδα 27 , η παράδοση λέει ότι, επί Τουρκοκρατίας, λίγο πριν τη μάχη του Μοναστηρακίου, 500 Τούρκοι από το Βαθειακό, θελήσανε να περάσουνε από τον Άγιο Ιωάννη και στη συνέχεια τη γέφυρα του Πλατύ ποταμού, για να πάνε στο Μοναστηράκι, όπου επρόκειτο να δοθεί μάχη. Οι Αϊγιαννιώτες στείλανε τα γυναικόπαιδα, σε μια σπηλιά κοντά στο Λυγιώτη ποταμό και οι άνδρες μαζί με άλλους Κρήτες οπλισμένοι, πήρανε θέσεις μάχης και περιμένανε του Τούρκους. Οι Τούρκοι, μόλις φτάσανε στην είσοδο του χωριού και είδανε τους χιλιάδες οπλισμένους, τρομοκρατηθήκανε και γυρίσανε πίσω. Εξαιρετικά θετική επομένως η συμβολή των Αϊγιαννιωτών στη συγκεκριμένη περίπτωση, με τη χάρη του προστάτη του οικισμού Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου.

Με βάσει τα προαναφερθέντα επίσημα στοιχεία προτείνω :

1ο .Να καθιερωθεί η 20η Ιουνίου, τοπική Εθνική εορτή τόσο για το τοπικό διαμέρισμα του Αγίου Ιωάννη, όσο και για ολόκληρο το Δήμο Αμαρίου, ως πρώτη μάχη της επανάστασης του 1821 στην περιοχή Αμαρίου.

2ο .Να τοποθετηθεί μαρμάρινη τιμητική πλάκα, ενδεικτική της Επανάστασης του 1821, με σχετικό περιεχόμενο, στην είσοδο του χωριού (Κακόβολο) και συγκεκριμένα, εντός του ήδη διαμορφωμένου αύλειου χώρου του παλαιού Δημοτικού Σχολείου.

Τιμή και δόξα στους ήρωες αγωνιστές επαναστάτες, της ένδοξης νικηφόρας μάχης του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι, στο Βαλτέτσι της Κρήτης.

3.Ο πρώτος Ιερός Ναός των Αγίων Τεσσάρων Νεομαρτύρων, εκ Μελάμπων Ρεθύμνου.

«Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΑΓ ΙΩΑΝΝΟΥ ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΘΗ ΑΠΡΙΛΙΟΥ 12 ΕΤΟΣ 1893», αναφέρει η σχετική επιγραφή στην πρόσοψη και πάνω από την κεντρική είσοδο του Ιερού Ναού, που βρίσκεται στον οικισμό Άγιος Ιωάννης Αμαρίου του Ρεθέμνους. Και μόνο η λέξη «ΑΝΑΚΑΙΝΗΣΘΗ» τα λέει όλα. Σημαίνει με απλά ελληνικά ότι προϋπήρχε ναός, που ανηγέρθη λίγα χρόνια μετά τον αποκεφαλισμό των Αγίων. Προφανώς καταστράφηκε και λεηλατήθηκε ο ναός αυτός από τους αλλόθρησκους Τούρκους, γι αυτό και δεν έχουνε διασωθεί παλιές εικόνες, Ύστερα από αυτό το αδιαμφισβήτητο ντοκουμέντο δικαίως θεωρείται, ο πρώτος Ιερός Ναός που ανηγέρθη αφιερωμένος αποκλειστικά και μόνο στη μνήμη των Αγίων, πολιούχος στο κέντρο του οικισμού, γεγονός που γνωρίζουνε και τονίζουνε όλοι οι εκάστοτε Ιεράρχες της Μητροπόλεώς μας Λάμπης, Συβρίτου και Σφακίων.. Η παλιότερη εικόνα των Αγίων που υπάρχει στον Ιερό Ναό είναι η, αγιογραφηθείσα αργότερα από τον Ηγούμενο της Ι.Μ Ασωμάτων Γαβριήλ. Πάγκαλο, το έτος 1904.

Με προσωπικές θυσίες τα αδέρφια Παπαδογιάννη (εγγόνια του Νεομάρτυρα ΑΓΓΕΛΗ), ο Μιχαήλ (Μιχελής), ο Γεώργιος (Γιωργάκης) και η Αννέτα (Μοναχή στην Ι.Μ. Παναγίας Καλυβιανή), πρωτοστατήσανε σε εράνους και άλλες ενέργειες, αλλά και με την προσωπική εργασία όλων των τότε κατοίκων του χωριού και χτίστηκε ο πρώτος ιερός ναός των Αγίων. Το οικόπεδο, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, ήτανε αμπέλι και το εδώρησε η θεοσεβούμενη Αννέτα Παπαδογιάννη, στη θέση του οποίου ανηγέρθη, ο υπάρχων ιερός ναός.»

Νεότεροι είναι οι Ιεροί Ναοί που ανεγερθήκανε στην Αγία Γαλήνη, στις Μέλαμπες και στο Ρεθυμνο, καθώς και τα παρεκκλήσια που έχουνε ανεγερθεί σε διάφορα άλλα μέρη.

Κλίτη επίσης έχουνε αφιερωθεί στη μνήμη των Αγίων, σε διάφορους Ιερούς Ναούς. Όπως αναφέρει ο Μιχάλης Μ. Παπαδάκης , Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τ.21, έτος 1980, στον οικισμό Ακτούντα Αγίου Βασιλείου στη διμάρτυρη εκκλησία του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αφιερώθηκε το ένα κλίτος στους Αγίους το έτος 1877. Είναι επομένως το πρώτο κλίτος και όχι Ιερός Ναός αφιερωμένος εξ ολοκλήρου στη μνήμη των Αγίων.

Ανέκαθεν υπήρχε στενή σχέση των οικισμών Μελάμπων και Αγίου Ιωάννη και των κατοίκων τους, όπως προκύπτει από ιστορικά έγγραφα, τα οποία έχω συμπεριλάβει στα εκδοθέντα βιβλία μου, πολλά από τα οποία έχω δημοσιεύσει και ξεχωριστά (Λιμάκιδες-Λίμας, Παραδείσι-Παραδεισανήδες). Από διασωθέντα έγγραφα προκύπτει ότι η οικογένεια Λίμα ήτανε υπαρκτή και ονομαστή στον Άγιο Ιωάννη Χλιαρό Αμαρίου (Ιερεμίας Λίμας, Αναγνώστης Λίμας, Κωσταντής Λίμας, π. Μάρκος Λίμας). Ο Ιερεμίας Λίμας (1730-1799) , , , διετέλεσε Ηγούμενος της Ιεράς Μονής Ασωμάτων για είκοσι χρόνια (1779-1799). Ο Αναγνώστης Λίμας ανιψιός του Ηγουμένου Ιερεμία Λίμα από το χωριό Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου, συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των κατοίκων της επαρχίας Αμαρίου, που αναφέρονται στο «Μαρτυρικό» του έτους 1848, και επιβεβαιώνουνε τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας του Μοναστηριού Βούλγαρη στη Μονή Ασωμάτων που έγινε το έτος 1786. Αναγνώστης Λιμάκις αναφέρεται επίσης (προφανώς πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο) να έχει αντιδικία με κάτοικο του Βυζαρίου για κτηματικές διαφορές το έτος 1743. Ο π. Μάρκος Λίμας αναφέρεται σε Νοταριακή Πράξη του έτους 1607 μετά του αδερφού του Κοσταντί Λίμα , αλλά και έχει καταγραφεί από τον γράφοντα και μάλιστα σε τοπωνύμιο σχετικό, στου Παπά Μάρκο τσι πεζούλες. Για την οικογένεια Λιμάκι ή Λίμα αναφέρεται ότι απόγονοι της οικογένειας Λίμα από τον οικισμό Παραδείσι Μελάμπων, μετοικήσανε στον οικισμό Άγιος Ιωάννης Χλιαρός Αμαρίου Ρεθύμνου, από τους οποίους άλλοι διατηρήσανε το επώνυμο Λίμα και άλλοι το μεταπλάσανε σε Παραδεισανός, συνώνυμο του οικισμού Παραδείσι.

Τέλος, μαρτυρίες Αϊγιαννιωτών και Μελαμπιανών, λένε ότι, τότε που δεν υπήρχανε αμαξωτοί δρόμοι, πολλά περάσματα των Μελαμιανών προς και από το Ρέθυμνο και το Αρκάδι, ήτανε από τα Αμαριώτικα χωριά.

4.Μνημειακά ελαιόδεντρα της Κρήτης

Δεν έχομε δικαίωμα να καταστρέφομε την ιστορία μας, την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου μας. Με τις σκέψεις αυτές, αν και δεν είμαι ειδικός, κατέγραψα το καλοκαίρι του 2009 δύο αιωνόβια δέντρα ελιάς στο χωριό μου, τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου, με τις λίγες πληροφορίες που μπόρεσα να συγκεντρώσω, με τις διαστάσεις τους και με σχετικές φωτογραφίες που έβγαλα ο ίδιος. Το υλικό αυτό αποτελεί μέρος του αρχείου μου και το έθεσα αμέσως στη διάθεση των αρμόδιων φορέων, για περαιτέρω επεξεργασία και αξιοποίηση.

Έτσι, το Σάββατο 10 Απριλίου του 2010 επισκεφτήκανε το χωριό μας ειδικοί επιστήμονες καθηγητές του Τ.Ε.Ι Κρήτης και ο σκοπός της επίσκεψής τους ήτανε, ιδιαίτερα σημαντικός. Ξεκινήσανε την καταγραφή, σε ψηφιακή βάση δεδομένων, των επί μέρους χαρακτηριστικών των μνημειακών ελαιόδενδρων. Οι καθηγητές του Τ.Ε.Ι Κρήτης, δείξανε τότε το ενδιαφέρον τους και ξεκινήσανε αυτή την ψηφιακή καταγραφή από τον Άϊ Γιάννη Αμαρίου. Η πρόκληση είχε γίνει από τον γράφοντα τον περασμένο Αύγουστο του 2009, όταν είχε καταγράψει δύο από τα πιο παλιά ελαιόδενδρα του χωριού, με μετρήσεις, φωτογραφίες και συλλογή ιστορικών στοιχείων, τα οποία δημοσιευτήκανε τότε στον τύπο. Επισκεφτήκανε διάφορα τοπωνύμια της αγροτικής περιοχής στα οποία τους συνοδεύσανε αρκετοί Αϊγιαννιώτες, προκειμένου να παράσχουνε κάθε δυνατή βοήθεια και πληροφορία στο έργο τους. Καταγραφήκανε πέντε μεγάλα και ιστορικά ελαιόδενδρα με κορυφαίο την μεγαλύτερη, την πιο παλιά ιστορική ελιά, την «Γεροντολέ», που ενδεχομένως είναι η μεγαλύτερη ελιά που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα, όπως αφέθηκε να εννοηθεί από τους ειδικούς επιστήμονες.

Λίγα στοιχεία γι αυτό το ιστορικό ελαιόδενδρο που βρίσκεται στο ομώνυμο τοπωνύμιο Γεροντολέ, ΒΔ, σε απόσταση 700 μ περίπου από τον οικισμό. Ξεχωρίζει για το μέγεθός του και την ηλικία του (Γεροντολέ), από το οποίο προφανώς πήρε η τοποθεσία την ονομασία. Το ελαιόδενδρο έχει περίμετρο στη βάση του κορμού στο έδαφος 22,30 μ. και σε ύψος 0,80 μ. από το έδαφος περίμετρο 16,50 μ. Από τους κατοίκους του οικισμού θεωρείται ως η μεγαλύτερη και αρχαιότερη ελιά της περιοχής του χωριού. Γεροντολέ = γέρικη ελιά. Είναι σηκωματάρικη, δηλαδή ιδιοκτησία μόνο του δένδρου, χωρίς κυριότητα επί του εδάφους, όπου φύεται. Το ελαιόδενδρο είναι αφιερωμένο στον Άγιο, συγκεκριμένα στους Αγίους Τέσσερις Νεομάρτυρες, Ιερός Ναός πολιούχος του οικισμού, ο πρώτος αφιερωμένος αποκλειστικά στη μνήμη τους και αποτελεί ιδιοκτησία της Ενορίας του χωριού Αγίου Ιωάννου. Σύμφωνα με προφορικές και γραπτές μαρτυρίες η ελιά αφιερώθηκε-δωρήθηκε στον Άγιο από δισεγγονή του εκ των Τεσσάρων Νεομαρτύρων ΑΓΓΕΛΗ, προφανώς για να τιμηθεί η μνήμη του.. Δωρήτρια φέρεται η Αμαλία Αντωνάκη, το γένος Μαγαριτσανού, η οποία ήτανε δισέγγονη (από την μητέρα της Καλλιόπη Παπαδογιάννη) του εκ των Τεσσάρων Νεομαρτύρων ΑΓΓΕΛΗ, Η μαρτυρία επιβεβαιώνεται από την Κατίνα Μπριλλάκη (Αμερκάνα), το γένος Μαγαριτσανού, πρώτη ανιψιά της δωρήτριας Αμαλίας και από την Έφη Κάζα, το γένος Τρουλλινού, εγγονή της δωρήτριας Αμαλίας.

Δυστυχώς όμως, αν και έγινε αυτή η προσπάθεια και έχουνε περάσει τόσα χρόνια, δεν υπήρξε μέχρι σήμερα καμιά συνέχεια, κανένα ενδιαφέρον από τους αρμόδιους φορείς για την συντήρηση, διατήρηση, προβολή και αξιοποίησή της. Συνεχίζει μόνη και απροστάτευτη στη φθορά της φύσης. Άραγε μέχρι πότε ;

Πηγές :

1.Ιωάννης Τζεδάκης, Αρχαιολογική μελέτη-1993.

2.Γιάννης Γρυντάκης, φιλόλογος ιστορικός, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος

Φιλολόγων. Η επανάσταση του 1821 στο Ρέθυμνο (Αποσπάσματα συνέντευξης

στην Εύα Λαδιά, από την ταινία της «Ώρα λευτεριάς»

https://www.youtube.com/watch?v=siFD_4UNN_A )

3.Κωστής Ηλ. Παπαδάκης. Η μάχη στον Αϊ-Γιάννη τον Καμένο (13/6/1821) – Θάνατος

του Ισμαήλ www.ret-anadromes.blogspot.com

4.ΚΡΗΤΗ. Το αφιέρωμα, Νομός Ρεθύμνης. Τοπικές ιστορίες σελίδα 27

5.Μιχάλης Μ. Παπαδάκης. Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τ.21, έτος 1980, σελ. 261-279η 7

6.Γ. Ε. Ανδρεδάκης, Ιστορικά Σημειώματα, Ρέθυμνο 1926, σ. 42-47

7.Εμμ. Γ. Γενεράλις, Επετηρίς,……………, Αθήνα 1941, σ. 32