Με αφορμή τον φετινό εορτασμό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου του 1973, κατά την οποία τραγουδήθηκε η πασίγνωστη «ξαστεριά» και ταυτίστηκε με την αντίσταση και τους αγώνες για λευτεριά από το χουντικό καθεστώς, δημοσιοποιώ το ερευνητικό αυτό γραφτό μου.
1.Είναι η πασίγνωστη «ξαστεριά» επαναστατικό τραγούδι ; Καταγραμμένες απόψεις :
1η άποψη.
Πολύ συχνά τραγουδούν το ποίημα «Πότε θα κάνει ξαστεριά…» κι εκείνοι που το τραγουδούν νομίζουν ότι άδουν κάποιο πολεμικό τραγούδι ή κάποιο επαναστατικό θούριο. Εις την Κρήτη ελάχιστοι το θεωρούν ύμνο αγώνος υπέρ της ελευθερίας. Η αλήθεια δια το τραγούδι αποκρύπτεται από άγνοια ή σκοπιμότητα. Ιδού συνοπτικώς περί τίνος πρόκειται. Αρχάς του 17ου αιώνος εις την επαρχίαν των Σφακίων Κρήτης έζη μία μεγάλη οικογένεια, πλούσια και δυνατή, η οικογένεια Σκορδύλη. Συγχρόνως εις το οροπέδιον Ομαλός υπήρχε μία άλλη οικογένεια εξ ίσου ισχυρά και πολυπληθής, η οικογένεια Μουσούρη που μάλιστα διέθετε ιδικόν της δρόμον, τον ονομαζόμενον «στράτα των Μουσούρων». Εις το χωρίον Καράνου σώζεται μέχρι σήμερον μια εκκλησία που φέρει επιγραφήν ότι την έκτισαν αι οικογένειαι Μουσούρου και Βερυβάκη. Μεταξύ αυτών των οικογενειών ανεπτύχθει ανταγωνισμός που κατέληξε εις έχθραν και τελικώς οδήγησε εις αμοιβαίας εκδικήσεις, («βεντέττες»), πράγμα όχι ασυνήθιστον εις την Κρήτην. Τα θύματα υπήρξαν πολλά κι’ από τας δύο πλευράς. Εις το Ιστορικόν Αρχείον Κρήτης ευρίσκεται επιστολή του τότε Κυβερνήτου της περιοχής Κυρνέϊρο, προς τον Αρχηγό της Οικογενείας Σκορδύλη με την οποίαν τον συμβουλεύει να συμφιλιωθεί με την οικογένειαν των Μουσούρων και να σταματήσει ο αλληλοσπαραγμός, πλην όμως ματαίως. Εκείνη την εποχή της Ενετοκρατίας εκυκλοφόρησαν εις την Κρήτη τα πρώτα ατομικά πυροβόλα όπλα, τα οποία εθεωρούντο σημαντικό απόκτημα και ο ιδιοκτήτης των τα εβάπτιζε με ονόματα. Εις το τραγούδι το όπλον ονομάζεται «πατρόνα κι’ ο κάτοχός του, προφανώς ένας Σκορδύλης, συνέθεσε το ποίημα και τραγουδεί, ότι περιμένει να Φλεβαρίσει, ν’ ανοίξει δηλαδή ο καιρός, να κατέβει εις τον Ομαλό, να μεταβή εις την στράτα των Μουσούρων δια να συνεχίσει την «βεντέττα», τα «οικογενειακά», όπως την λέγουν οι Κρήτες. Το τράγούδι ουδεμίαν σχέσιν έχει με Πατριωτικούς αγώνας, ούτε με την ελευθερίαν, αλλά είναι ένα τραγούδι προσωπικής εκδικήσεως γεμάτο μίσος και απανθρωπιά, αφού θέλει να κάνη «μωρά παιδιά να κλαίνε δίχως μάνες» και «να κλαίνε τη νύχτα για νερό-και την αυγή για γάλα». Από ηθικής πλευράς το τραγούδι διακατέχεται από φονική μανία, χωρίς να λυπάται «μάνες» και «συζύγους». Πουθενά μάλιστα δεν αναφέρει κάτι αγωνιστικό, λεβέντικο, πατριωτικό. Απλώς στάζει μίσος. Κι’ αυτό το αποτρόπαιον ποίημα το επήραν οι διάφοροι άσχετοι και το τραγουδούν ως πατριωτικόν ύμνον ελευθερίας, ενώ επρόκειτο περί τραγουδιού που ζητεί φόνον όχι τυράννων, αλλά Μουσούρων και μάλιστα εξυμνεί το εγκληματικόν να σκοτώση μανάδες! και τα μωρά να κλαίνε δίχως αυτές. Όσοι ηρωτήθησαν δια το τραγούδι, είπον ότι είναι της… Κρητικής επαναστάσεως!!! Τους εξηγήθη η αλήθεια και προειδοποιήθησαν να το σταματήσουν μήπως αυτό αποτελέση αφορμήν να ανανεώσει κάποιος Μουσούρος την «βεντέττα» εις βάρος των.
Πηγή: Ελλήνιον Σάλπισμα. Αριθμός Δελτίου 66 (Ιανουάριος 2007), σελ 3.
2η άποψη.
“Πότε θα κάμει ξαστεριά” – του Γ. Μ. Σηφάκη
09/04/2013
Το παρακάτω απόσπασμα που δημοσιεύουμε είναι από την εισήγηση του κ. Γ. Μ. Σηφάκη με τίτλο “Προβλήματα έκδοσης των δημοτικών τραγουδιών” που έγινε στο πλαίσιο της Ζ’ επιστημονικής συνάντησης με θέμα “Εκδοτικά και ερμηνευτικά ζητήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας”( Θεσσαλονίκη 1998). “…Πρόκειται για το κρητικό «ριζίτικο» τραγούδι «Πότε θα κάμει ξαστεριά», που έγινε γνωστό σε όλη την Ελλάδα, ιδίως στα αστικά κέντρα, τα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών…………………… Το παράδειγμα αυτό, πρέπει να πω, είναι μάλλον ακραίο (αλλά γι’ αυτό ίσως διδακτικότερο), διότι η μορφή που έχει πάρει το τραγούδι (από το γύρισμα του αιώνα ίσως ή λίγο νωρίτερα και εξής) είναι προβληματική.
3η άποψη.
Musikträume: Πότε θα κάνει ξαστεριά
Με μια προσεκτική έρευνα, φαίνεται πως «Το τραγούδι του Ομαλού» είναι από τα παλιότερα κρητικά τραγούδια. Υπάρχει και παλαιότερη, σχετική καταγραφή που αναφέρει επίσης «τη στράτα των Μουσούρων» και φαίνεται να έχει πλαστεί κατά τα ακριτικά πρότυπα. Το συγκεκριμένο τραγούδι αναφέρεται στη βεντέτα μεταξύ των δυο πανίσχυρων οικογενειών της Κρήτης, της οικογένειας Σκορδύλη, από τα Σφακιά, και των Μουσούρων, από τον Ομαλό. Γεγονός που φαίνεται και από αναφορές στο στίχο («Η στράτα των Μουσούρων») και που έλαβε χώρα, αρχές 17ου αιώνα. Το ξεκίνημα της βεντέτας ανάγεται στη δολοφονία του βοσκού Γιάνναρη και την κλοπή των κοπαδιών της οικογένειας, στην οποία εργαζόταν, των Σκορδύλη, από την οικογένεια Μουσούρη. Υπήρξε ανταγωνισμός μεταξύ τους, αναπτύχτηκε έχθρα η οποία όπλισε τα χέρια και ακολούθησαν βεντέτες, «τα οικογενειακά», όπως λέγονταν, με πολλά θύματα και από τις δυο πλευρές. Πλέον από “τραγούδι βεντέτας για τη ζωοκλοπή” μετατρέπεται σε “θούριο για τις αντάρτικες επιθέσεις κατά των Τούρκων και των πληροφοριοδοτών τους”.
4η άποψη.
Ο Ιστορικός Β. Ψιλάκης το θεωρεί πολύ παλαιό τραγούδι που είναι «αμφίβολον αν ανήκει και αφορά εις την Τουρκικήν εποχήν ή την Ενετικήν….». Το τραγούδι αυτό είναι μετατροπή κάποιου πολύ παλαιότερου, που αναφέρεται στις συλλογές :
Χριστέ να ζώνουμουν σπαθί και νάπιανα κοντάρι,
να πρόβερνα στο Ομαλό στη στράτα τω Μουσούρω,
να σύρω τ’ αργυρό σπαθί και το χρυσό κοντάρι,
να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες.
Από τη φρασεολογία συμπεραίνεται ότι το τραγούδι φτάνει ίσως ως τα χρόνια του Βυζαντίου ή την περίοδο των Ενετών. Οι Μουσούροι είναι από τις πιο παλιές, πανίσχυρες, αριστοκρατικές και αρχοντικές οικογένειες της Κρήτης, όπως και οι Σγουράφοι, Πάτεροι, Καντανολέοι, που πήγαν στον Ομαλό από το Βυζάντιο μετά την άλωση της Πόλης. Αυτοί οι Αρχοντορωμαίοι Μουσούροι, εξ’ ού και «στράτα των Μουσούρων» κατατυρανούσαν τον απλό λαό κατά τρόπο θρασύ και άδικο, με βία, φεουδαρχική νοοτροπία και καταπίεση. Μέσα από το πάθος, το μίσος και την εκδικητική μανία του καταπιεζόμενου λαού, βγήκε το τραγούδι : «Χριστέ να ζώνουμουν σπαθί…..», που μεταμορφώθηκε αργότερα στο : «Πότε θα κάμει ξαστεριά….» Είναι επομένως τραγούδι που εκφράζει την εκδίκηση για προσωπικές διαφορές και όχι τραγούδι της αντίστασης επαναστατικού χαρακτήρα, όπως χαρακτηρίζεται εδώ και πολλά χρόνια.
Πηγή : Βιβλίο Ν. Καβρουλάκη, καθηγητού φιλολόγου, με τίτλο «Οι ρίζες των ριζίτικων τραγουδιών», έκδοση 1967, σελίς 83 και 89.
5η άποψη.
Γράφει ο ΝΙΚΟΣ ΨΑΡΟΣ
Καλά ’ναι τώρα να πάμε στο τραγούδι. Αντιγράφω το:
Πότες θα κάμει ξεστεριά, πότες θα φλεβαρίσει
να πάρω το τουφέκι μου, την όμορφη πατρόνα,
να κατεβώ στον Ομαλό, στην στράτα τω Μουσούρω
να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες
να κάμω και μωρά παιδιά να ’ναι δίχως μανάδες
να κλαίν τη νύχτα για βυζί και την αυγή για γάλα
και τ’ αποξημερώματα για την παντέρμη μάνα.
Οσοι τό ’χουνε το δικαίωμα να μιλούνε γι’ αυτό -διαβασμένοι, προπατημένοι κι έξυπνοι- λένε πως είναι καθαρά σφακιανό. Μ’ όχι πατριωτικό κι επαναστατικό, παρά πως αφορά τοπικούς σκοτωμούς -μια βεντέτα- ανάμεσα σε Σφακιανούς (Αηγιαννιώτες) και Ριζίτες (Λακκιώτες).
6η άποψη.
ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΡΗΤΗ Ριζίτικα τραγούδια
Το πιο γνωστό πανελλήνια ριζίτικο τραγούδι είναι η “Ξαστεριά” ή “Αετός” όπως τον αποκαλούν οι ριζίτες λόγω του ορμητικού του χαρακτήρα. Το θέμα του τραγουδιού ξεκίνησε από μια οικογενειακή υπόθεση “ζωοκλοπής μετά φόνου” (κάποιοι σκότωσαν τον βοσκό Νικόλα Γιάνναρη για να κλέψουν τα ζώα). Ήταν Δεκέμβρης -Γενάρης με χιόνια και οι στράτες στα Σφακαινά όρη αδιάβατες. Ο ιδιοκτήτης του κοπαδιού, περιμένοντας να έρθει ο Φλεβάρης (να Φλεβαρίσει) ώστε να ανοίξουν οι δρόμοι, να κατέβει από την κορφή του βουνού στο οροπέδιο του Ομαλού, να πάρει εκδίκηση για το βοσκό του, τραγούδησε βροντερά:
“Πότες θα κάμει ξεστεριά πότες θα Φλεβαρίσει
να πάρω το τουφέκι μου την όμορφη πατρόνα
να κατεβώ στον Ομαλό στη στράτα τω Μουσούρω…”κ.λπ.
7η άποψη
Ρεμπέτικο φόρουμ
www.rembetiko.gr/forums/showthread.php?t=23598
Θέμα: ΠΟΤΕ ΘΑ ΚΑΜΕΙ ΞΑΣΤΕΡΙΑ
03.07.2011 01:55 #1 pepe : Συντονιστής
Στις συζητήσεις «Παραδοσιακό τραγούδι» (μνμ 12 κ.εξ.), «Κούνα παραμάνα το παιδί» και ίσως και αλλού, έχουμε αναφερθεί αρκετά στο φαινόμενο ένα τραγούδι να αποκτά άλλη χρήση από την αρχική του όταν οι στίχοι ξεχαστούν ή αλλοιωθούν. Αυτά δε συνέβαιναν μόνο «τον καιρό εκείνο». Ένα πολύ επίκαιρο παράδειγμα είναι το ριζίτικο «Πότε θα κάμει ξαστεριά»: αρχικά ένα εντελώς τοπικό τραγούδι από κάπου στα Χανιά, έγινε σύμβολο των λαϊκών αγώνων μέσα στη δικτατορία των Σ/χών, όταν το ηχογράφησε ο Ν. Ξυλούρης (1971) και το τραγούδησε και ζωντανά σε σημαδιακές περιστάσεις. Επί των ημερών μας το ακούμε συνέχεια στο Σύνταγμα.
Όσο δεν έχουμε τανκς, είναι αρκετά εύκολο να λέει κανείς τέτοια τραγούδια. Παραθέτω το πλήρες κείμενο (σε μια από τις παραλλαγές), μαζί με μερικούς στίχους που δεν τους ηχογράφησε ο Ξυλούρης, και που όποιος τους ξέρει ίσως το σκεφτεί λίγο καλύτερα:
Πότε θα κάμει ξαστεριά, πότε θα φλεβαρίσει
να πάρω το τουφέκι μου, την όμορφη πατρώνα,
να κατεβώ στον Ομαλό, στη στράτα τω' Μουσούρω',
να κάμω μάνες δίχως γιους, γυναίκες δίχως άντρες,
να κάμω και μωρά παιδιά να κλαιν δίχως μανάδες,
(να κλαιν τη νύχτα για βυζί και την αυγή για γάλα
και τ' αποδιαφωτίσματα για την καημένη μάνα,)
κι ας κάμω και την αγαπώ τα μαύρα να φορέσει.
03.07.2011 11:33 #3
Νίκος Πολίτης : Συντονιστής
Δεν είναι ότι ξεχάστηκαν οι στίχοι. Αυτοί είναι το μόνο που δεν ξεχάστηκε. Εκείνο που ξεχάστηκε είναι το συγκεκριμένο γεγονός που γέννησε τους στίχους, οι οποίοι παρέμειναν και μετά το γεγονός ή τις συνθήκες οι οποίες τους γέννησαν. Επειδή με τον Περικλή φαίνεται να διαθέτουμε μία υπερφυσική αερογέφυρα μέσω της οποίας επικοινωνούμε ασυνείδητα, έχω και εγώ κατά καιρούς παρατηρήσει την αλλοτρίωση του νοήματος του τραγουδιού.
03.07.2011 14:35 #5
Ελένη : Συντονίστρια
Από τα ιστορικότερα παραδοσιακά τραγούδια του τόπου μας και από τα πολυτιμότερα.
Πρώτα – πρώτα, είναι από τα ελάχιστα γραπτά μνημεία λόγου που διασώζουν τη λέξη «πατρόνα» ή «πατρώνα», λέξη ξεχασμένη και παραποιημένη, μια και έχω προσέξει ότι οι περισσότεροι ερμηνευτές (και ακροατές) θεωρούν πως πρόκειται για γυναίκα, ενώ «πατρόνα» σημαίνει «φυσιγγιοθήκη». [όχι όπλο, ούτε τίποτε άλλο]. Λέξη που για πρώτη φορά απέκτησε αυτό το νόημα στη γαλλική γλώσσα, ενώ στη λατινική (από την οποία και προέρχεται) έχει εντελώς διαφορετική σημασία.
Δεύτερον, σε ποια γεγονότα αναφέρεται το τραγούδι αυτό. Με μια προσεκτική έρευνα, φαίνεται πως «Το τραγούδι του Ομαλού» είναι από τα παλιότερα κρητικά τραγούδια, υπάρχει και καταγραφή παλιότερη, σχετική, που αναφέρει επίσης «τη στράτα των Μουσούρων» και φαίνεται να έχει πλαστεί κατά τα ακριτικά πρότυπα. Το συγκεκριμένο τραγούδι αναφέρεται στη βεντέτα μεταξύ των δυο πανίσχυρων οικογενειών της Κρήτης, της οικογένειας Σκορδύλη, από τα Σφακιά, και των Μουσούρων, από τον Ομαλό. Γεγονός που φαίνεται και από αναφορές στο στίχο («Η στράτα των Μουσούρων») και που έλαβε χώρα, αρχές 17ου αιώνα.
Το ξεκίνημα της βεντέτας ανάγεται στη δολοφονία του βοσκού Γιάνναρη και την κλοπή των κοπαδιών της οικογένειας, στην οποία εργαζόταν, των Σκορδύλη, από την οικογένεια Μουσούρη. Υπήρξε ανταγωνισμός μεταξύ τους, αναπτύχτηκε έχθρα η οποία όπλισε τα χέρια και ακολούθησαν βεντέτες, «τα οικογενειακά», όπως λέγονταν, με πολλά θύματα και από τις δυο πλευρές.
Το τραγούδι είναι από τα πιο πολεμοχαρή, βίαια και εκδικητικά και φυσικό ήταν να συνδεθεί (ως εμψυχωτικό) και με γεγονότα νεότερα της κρητικής ιστορίας, μια και ο Ομαλός υπήρξε ορμητήριο επαναστατών κατά των Τούρκων, για πάνω από δυο αιώνες, αλλά και να συνδεθεί και με νεότερες περιπέτειες του έθνους μας, π.χ. το Πολυτεχνείο.
Όπως προκύπτει επομένως, από όλες τις παραπάνω γραπτές πηγές, άγνωστες ίσως σε πολλούς, αλλά και από προφορικές αξιόπιστες μαρτυρίες, η πασίγνωστη ξαστεριά στιχουργήθηκε, με αφορμή τη φιλονικία δυο Αρχοντικών οικογενειών του Βυζαντίου, των Σκορδίλιδων και των Μουσούρων, που κατοικούσανε στον Ομαλό, η οποία κατέληξε σε φόνο. Οι στίχοι της μεταπλαστήκανε πολλές φορές και εκφράζουνε, το μίσος, την έχθρα και την εκδίκηση και όχι την αντίσταση και τον πόθο για λευτεριά. Αυτή η ξαστεριά της εκδίκησης, δυστυχώς από άγνοια, κατέληξε να θεωρείται, ύμνος αντίστασης και να τραγουδιέται σε κάθε αντιστασιακή εκδήλωση και διαμαρτυρία. Είναι μεγάλο λάθος, το οποίο πρέπει να γίνει γνωστό σε όλους όσους ασχολούνται με την κρητική παράδοση και ιδιαίτερα με το ριζίτικο τραγούδι, ώστε να σταματήσει επιτέλους να θεωρείται επαναστατικό τραγούδι. Υπάρχουνε τραγούδια με επαναστατικό περιεχόμενο που μπορούνε να τραγουδιούνται κατά περίπτωση. Δεν έχει κανείς το δικαίωμα να μεταπλάθει και να βαφτίζει εκδικητικά τραγούδια σε επαναστατικά. Κάθε τραγούδι γράφεται για συγκεκριμένο σκοπό και δεν αλλάζει.
2.Καθαρά επαναστατικά τραγούδια
Πότες θα κάμει Ξεστεριά
Πότες θα κάμει ξεστεριά, να λιώσουνε τα χιόνια,
να πάρω το τουφέκι μου τ’ όμορφο μαλιχέρι,
να πάρω δίπλα τα βουνά, να βγω στον Ψηλορείτη,
να βρω μια πέτρα ριζιμιά, να διπλωθώ να κάτσω,
να παίξω πέντε μπαλωτές, ν’ ακούσει ούλη η Κρήτη,
νά ’ρθουν τα Κρητικόπουλα εκειά να ορκιστούμε,
για τη γλυκιά πατρίδα μας ούλα να σκοτωθούμε,
Πότες θα κάμει ξεστεριά.
Οι στίχοι αυτού του τραγουδιού εκφράζουνε την πραγματική αντίσταση του κρητικού λαού, ενάντια στη Γερμανοκατοχή. Είναι κάλεσμα αντίστασης σε όλα τα κρητικόπουλα, να πάρουνε τα όπλα της εποχής (μαλιχέρι = Μάλινχερ), να βγούνε στον Ψηλορείτη-στο ψηλότερο βουνό της Κρήτης, να ενσωματωθούνε με τους αντάρτες και εκεί να δώσουνε όρκο πως, θα πολεμήσουνε για την ανάκτηση της ελευθερίας της πατρίδας τους, θυσιάζοντας και τη ζωή τους ακόμη, αν χρειαστεί. Η ξεστεριά αυτή τραγουδιέται σε μια ιδιαίτερη μελωδία, που δεν έχει καταγραφεί μέχρι σήμερα. Εκφράζει τον πόθο για λευτεριά και όχι για εκδίκηση. Αυτό είναι, το τραγούδι της αληθινής αντίστασης. Αυτή είναι, η ξεστεριά του Ψηλορείτη.
Σε ψηλό βουνό
Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι,
κάθετ’ έν’ αητός, βρεμένος, χιονισμένος, ο καημένος
και παρακαλεί, τον ήλιο ν’ ανατείλει.
– Ήλιε, ανάτειλε, ήλιε, λάμψε και δώσε,
για να λιώσουνε τα χιόνια απ’ τα φτερά μου
και τα κρούσταλλα απού τ’ ακράνυχά μου.
Ήλιε, ανάτειλε.
Το τραγούδι αυτό του αητού έχει αλληγορικό περιεχόμενο. Αητός είναι ο γενναίος αγωνιστής-ο ανυπότακτος αντάρτης, που αρνείται να συμβιβαστεί με την εξουσία, που ζει στα βουνά και αγωνίζεται ενάντια στον κατακτητή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Σ' αυτό το τραγούδι προσωποποιείται ο ήλιος, προς τον οποίο απευθύνεται ο αετός-αντάρτης και περιμένει να ρίξει τις αχτίνες του, για να λιώσουνε οι πάγοι και τα χιόνια, να έρθει καλοκαιρία, να αναλάβει ο ίδιος τις δυνάμεις του, να ξανάρθουνε οι σύντροφοί του, για να συνεχίσουνε τον αγώνα για λευτεριά. Βασικός σκοπός και πόθος του αντάρτη-αγωνιστή είναι να φύγει γρήγορα ο χειμώνας και να έρθει καλοκαιρία, ώστε να μπορέσει να συνεχίσει τους αγώνες του.
Ένας αητός σε μια σπηλιά
Ένας αητός σε μια σπηλιά κάθεται κι ανημένει,
πότε να κάμει ξαστεριά να λιώσουνε τα χιόνια.
Να κατεβεί απ’ τα ψηλά κάτω στα κατωμέρια,
να πνίξει με τα νύχια του αγάδες και πασάδες,
που τυραννούν’ τσι Χριστιανούς.
Και αυτό το τραγούδι έχει αλληγορικό περιεχόμενο. Αητός είναι ο αντάρτης αγωνιστής, που καιροφυλακτεί να ξαστερώσει, να λιώσουνε τα χιόνια, να κατεβεί στα πατρογονικά του, να διώξει τους τυράννους και να λευτερώσει το σκλαβωμένο λαό του.
Υπάρχουνε βέβαια και πολλά άλλα επαναστατικά ριζίτικα τραγούδια που αναφέρονται σε τοπικά ιστορικά γεγονότα των αγώνων του κρητικού λαού, για τη λευτεριά του και τραγουδιούνται ανάλογα στις συγκεκριμένες περιπτώσεις.
Νοέμβριος 17 του 2024 Σταύρος Φωτάκης
και Facebook 
