Από την εποχή της Βενετοκρατίας και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, η περιοχή της Μεσαράς στην Κρήτη αποτέλεσε σημείο αναφοράς για λόγιους, ιερωμένους, φυσιοδίφες, αρχαιολόγους και περιηγητές της Δυτικής Ευρώπης. Οι μαρτυρίες τους –σε μορφή χειρογράφων, σχεδίων, χαρτών και φωτογραφιών– συνθέτουν ένα σπάνιο και πολύτιμο ιστορικό και αρχαιολογικό αρχείο, αποκαλύπτοντας την πορεία της περιοχής μέσα στους αιώνες.
Η πρώτη καταγεγραμμένη περιήγηση πραγματοποιήθηκε την άνοιξη του 1415, όταν ο Φλωρεντινός μοναχός Cristoforo Buondelmonti περπάτησε ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας Γόρτυνας. Εντυπωσιασμένος από την έκταση και τη διατήρηση των καταλοίπων, καταγράφει σκηνές όπου μαρμάρινες προτομές, ταφές και επιγραφές βρίσκονται διάσπαρτες ανάμεσα σε αγροτόσπιτα και νερόμυλους.
Περίπου δύο αιώνες αργότερα, ο Onorio Belli –Ιταλός γιατρός και πολυπράγμων μελετητής– κατέγραψε πιο λεπτομερείς περιγραφές των αρχαίων θεάτρων της Γόρτυνας. Η αρχιτεκτονική του μεγάλου θεάτρου, οι στοές, το υδραυλικό σύστημα του Ληθαίου ποταμού και η τεχνική της οικοδόμησης χωρίς ασβέστη μαρτυρούν το προηγμένο επίπεδο της ρωμαϊκής μηχανικής.
Ο Βενετός χαρτογράφος Francesco Basilicata, το 1630, αποτυπώνει για πρώτη φορά την περιοχή των Καλών Λιμένων σε χάρτη, επιβεβαιώνοντας τη στρατηγική σημασία της νότιας ακτής της Κρήτης ήδη από την αρχαιότητα.
Στις αρχές του 18ου αιώνα, ο διάσημος βοτανολόγος Joseph Pitton de Tournefort, επισκέπτεται ξανά τα ερείπια της Γόρτυνας και τον Λαβύρινθο, καταγράφοντας τη θλίψη που προκαλεί η εγκατάλειψη μιας πόλης που κάποτε έσφυζε από ζωή. Αντίστοιχα, ο Άγγλος κληρικός Richard Pococke προσφέρει περιγραφές από το ταξίδι του το 1739, ενισχύοντας τη γνώση γύρω από τα κατάλοιπα του αρχαίου κόσμου.
Σημαντική είναι και η συμβολή του Άγγλου αρχαιοδίφη Robert Pashley, ο οποίος το 1834 επισκέπτεται τη Γόρτυνα. Εξίσου πολύτιμη είναι και η μαρτυρία του Φλαμανδού Olfert Dapper, που καταγράφει ευρήματα όπως γλυπτά, νομίσματα και μαρμάρινες μορφές.
Το 1850, ο T.A.B. Spratt, αξιωματικός του Βρετανικού Ναυτικού και χαρτογράφος, αφιερώνει εκτενείς αναφορές στη Γόρτυνα, τη Λεβήνα, τους Καλούς Λιμένες και τη Φαιστό. Με βάση την περιγραφή του Στράβωνα, εντοπίζει πρώτος την ακριβή θέση της Φαιστού και περιγράφει με λεπτομέρεια τα ευρήματα στη γύρω περιοχή. Ειδική αναφορά γίνεται στο μεγάλο θέατρο της Γόρτυνας, όπου βρέθηκε γλυπτό σύμπλεγμα που απεικονίζει την Ευρώπη πάνω στον Ταύρο. Το εύρημα μεταφέρθηκε αργότερα στο Βρετανικό Μουσείο.
Ο ίδιος καταγράφει μαρτυρίες ντόπιων για την καταστροφή αρχαιοτήτων, λόγω άγνοιας της αξίας τους. Χαρακτηριστικό είναι το περιστατικό στη Λεβήνα, όπου ένα άγαλμα θρυμματίστηκε για να χρησιμοποιηθεί σε παραγωγή ασβέστη, καθώς το λευκό μάρμαρο θεωρούνταν ιδανικό για την καύση.
Η ελκυστικότητα της περιοχής δεν άφησε αδιάφορους και τους ευρωπαίους καλλιτέχνες του 19ου αιώνα. Το 1864, ο Άγγλος τοπιογράφος Edward Lear απαθανατίζει το τοπίο της Μεσαράς με τον καλλιτεχνικό του φακό. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο φωτογράφος Fréderic Boissonnas και ο ελληνιστής Daniel Baud-Bovy περιηγούνται στην Κρήτη το 1919, καταγράφοντας τα μνημεία και το φυσικό τοπίο. Λίγο αργότερα, η θρυλική φωτογράφος Nelly’s (Έλλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη) αφήνει το δικό της καλλιτεχνικό στίγμα στην καταγραφή της κρητικής αρχαιότητας.
Κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, ο στρατιώτης Rudo Schwarz απαθανατίζει τη Μεσαρά σε φωτογραφίες, σκίτσα και ακουαρέλες. Το αρχείο του, δωρεά της οικογένειας του το 2009 στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, αποτελεί σήμερα ένα σημαντικό κεφάλαιο τεκμηρίωσης της τοπικής ιστορίας.
Η Γόρτυνα, με τα θέατρα, τα λουτρά, τον ναό του Απόλλωνα Πύθιου, τον Άγιο Τίτο, το Πραιτώριο, αποτελεί έναν αρχαιολογικό θησαυρό που αποτυπώθηκε στα έργα αυτών των ανθρώπων, συχνά με μεγαλύτερη ακρίβεια και ενδιαφέρον από ό,τι του σύγχρονου επισκέπτη.
*με πληροφορίες από messaramuseum.gr
και Facebook 
